Më 19 tetor u mbajtën zgjedhjet lokale në dy vende të vogla evropiane. Në të dy vendet fushatat u zhvilluan sipas një rendi të caktuar, me ndryshimin se në Maqedoni paratë për sponsorizimin e postimeve në rrjetet sociale u shpenzuan pa problem, ndërsa në Estoni kjo ishte e ndaluar, shkruan Prizma, transmeton Portalb.mk.
Estonia është një shtet anëtar i Bashkimit Evropian dhe rreth dhjetë ditë para zgjedhjeve dy rrjetet më me ndikim, Facebook dhe Instagram, e ndaluan publikimin e postimeve të sponsorizuara nga politikanët e atjeshëm. Kjo ndodhi sepse BE-ja prezantoi rregullore rigoroze për reklamat politike në rrjetet sociale me qëllim që ta parandalojë manipulimin dhe ndikimin e fshehtë tek votuesit nëpërmjet reklamave, burimi, financimi dhe audienca e synuar e të cilave nuk dihen publikisht.
Rrjetet sociale nuk arritën t’i përmbushin kërkesat evropiane për transparencë, kështu që vendosën t’i ndërpresin reklamat politike në të gjitha shtetet anëtare të BE-së.
Paratë si motori kryesor i fushatave
Maqedonia nuk është pjesë e BE-së, kështu që politikanët nuk e kanë këtë problem sepse këto standarde evropiane për ta nuk janë obligative. Përkundrazi, çdo gjë shkon në ekstremin tjetër, kështu që gjatë një fushate zgjedhore në rrjetet sociale praktikisht lejohet gjithçka sepse ato nuk janë të rregulluara, as ndonjë institucion shtetëror nuk monitoron se çfarë ndodh në to, kush dhe çfarë publikon, ose sa dhe ku shpenzohen paratë për reklama politike.
Çdo gjë tjetër që ka të bëjë me fushatën zgjedhore është rregulluar deri në detaje në Kodin Zgjedhor, me një fokus të veçantë në reklamat në media sepse këto para ndahen nga buxheti i shtetit, nga të cilat për zgjedhjet lokale për këtë qëllim u parapanë mbi 6 milionë euro.
Nga ana tjetër, përllogaritjet e BIRN tregojnë se partitë, anëtarët e tyre, ministrat, iniciativat e pavarura, madje edhe vetë kandidatët për kryetar të komunave dhe për këshilltarë në raundin e parë të zgjedhjeve lokale kanë transmetuar me mijëra reklama në rrjetet sociale.
Brenda një muaji para raundit të parë të zgjedhjeve vetëm në Instagram dhe Facebook ata kanë shpenzuar rreth 200 mijë euro, tregojnë të dhënat për reklamat politike të publikuara nga kompania META, e cila është pronare e dy rrjeteve sociale më të përdorura në vend.
Këto arkiva tregojnë se janë sponsorizuar reklama zgjedhore si për promovim ashtu edhe për t’i denigruar kundërshtarët, ashtu siç tregojnë edhe se fushata në rrjetet sociale filloi që para fillimit zyrtar dhe vazhdoi edhe gjatë heshtjes parazgjedhore.
Sipas të dhënave të META-s reklama janë publikuar nga profilet e rreth tridhjetë politikanëve të shtunën para raundit të parë të votimit. Njëri prej tyre atë ditë ka shpenzuar mbi 500 euro për 20 reklama duke u munduar kështu që t’i bëjë për vete votuesit një ditë para zgjedhjeve.
Nëse kjo ndodh në një media shteti e gjobit median për transmetimin e reklamave gjatë heshtjes zgjedhore. Por meqenëse për Facebook-un nuk ka rregullore, nuk ka as sanksione, nuk ka as kërkesa drejtuar rrjetit për transparencë më të madhe të reklamave zgjedhore.
Përndryshe në Facebook mund të nxirren të dhëna për atë se sa para ka shpenzuar secili profil individualisht në një periudhë të caktuar, por jo sa para, për shembull, janë shpenzuar nga një llogari konkrete ose nga një parti konkrete.
Politikanët – influencerë në Maqedoni ishin të pranishëm edhe në rrjetet e tjera sociale, ndërsa reklamat e tyre mund të ndiqeshin edhe në uebfaqet e huaja me ndihmën e reklamave të paguara në Google. Për dallim nga Meta kompanitë e tjera nuk japin informacion se sa para janë shpenzuar për to.
Mungesa e mbikëqyrjes dhe vakumi institucional
Reklamat politike në rrjetet sociale nuk janë asgjë e re – ato tashmë për më shumë se një dekadë kanë qenë një pjesë e rëndësishme e fushatave zgjedhore. Ndikimi i tyre tek votuesit është i pamohueshëm, sidomos nëse merret parasysh se sipas hulumtimit të fundit nga Instituti Ndërkombëtar Republikan (IRI), për një të katërtën e popullatës në Maqedoni rrjetet sociale janë burimi kryesor i lajmeve politike, ndërsa pikërisht përmes tyre rregullisht informacion marrin më shumë se gjysma e qytetarëve.
Kjo është e pritshme pasi llogari në Facebook kanë pothuajse 70 përqind e votuesve të vendit me të drejtë vote, mbi 50 përqind kanë një llogari në Instagram, ndërkohë që atyre me shpejtësi po u afrohet edhe TikTok-u. Një prani kaq masive i bën ata një mjet ideal për komunikim politik, por edhe një burim potencial manipulimi dhe financimi jotransparent të fushatave.
Për shkak të këtyre rreziqeve Bashkimi Evropian prezantoi rregulla më rigoroze për transparencën në reklamat politike – sidomos në aspektin e mjeteve të shpenzuara dhe targetimit të publikut, të cilave u paraprinë disa ngjarje që lidhen me zgjedhjet në shtetet anëtare të BE-së.
Një nga shembujt më të fundit është shembulli i Rumanisë ku raundi i parë i zgjedhjeve presidenciale nëntorin e kaluar u anulua për shkak të dyshimeve për ndërhyrje të huaja nëpërmjet mediave sociale. Kandidati Kalin Georgescu papritur u bë favorit falë mbështetjes masive në TikTok, por hetimet zbuluan se fushata e tij ishte financuar dhe koordinuar nga aktorë të huaj.
Rast të ngjashëm kishte edhe në Hungari dy vjet më parë. Portali hungarez “Telex” publikoi se një organizatë e online-influencerëve të afërt me partinë në pushtet Fidesz po përgatiste një fushatë me vlerë prej rreth 2,7 milionë eurosh për promovimin e mesazheve qeveritare. Sipas medias në këtë mënyrë organizata u bë reklamuesi më i madh politik në vend në rrjetet sociale, duke i anashkaluar rregullat dhe kufizimet që vlejnë për fushatat zgjedhore.
Shumë rekomandime, pak aktivitete
Në Maqedoni prej kohësh është vënë re se ekziston një nevojë serioze për rregullimin e reklamave politike në rrjetet sociale. Ky problem është theksuar vazhdimisht në disa raporte pasuese të Misionit të OSBE/ODIHR, i cili rregullisht i monitoron proceset zgjedhore në vend.
Në raportin pas raundit të parë të zgjedhjeve lokale thuhet se “fushata në mediat sociale, duke i përfshirë këtu reklamat politike me pagesë dhe fushatat nga palët e treta, nuk është e rregulluar konkretisht. Asnjë organ mbikëqyrës nuk ka mandat për ta monitoruar atë, as për t’i zbuluar dezinformatat, përmbajtjen manipulative ose sjelljen e koordinuar joautentike, gjë që është shkak për shqetësim”.
Nga atje theksojnë edhe se shumë nga rekomandimet e mëparshme mbi transparencën dhe raportimin financiar të fushatave kanë mbetur të papërmbushura.
Pas zgjedhjeve të vitit të kaluar edhe Enti Shtetëror i Revizionit kërkoi ndryshime ligjore për t’i rregulluar shpenzimet e reklamave në internet dhe rrjetet sociale. Edhe Komisioni Shtetëror për Parandalimin e Korrupsionit e bëri të njëjtin rekomandim, duke theksuar se reklamimi digjital i parregulluar është një burim potencial i keqpërdorimeve.
Por, të gjitha këto rekomandime nuk kanë rezultuar në ndryshime konkrete. Edhe pse grupi i punës për ndryshimet në Kodin Zgjedhor hartoi një tekst që në vitin 2023, këto ndryshime nuk kanë hyrë ende në procedurë parlamentare. Sipas bashkëbiseduesve të BIRN që morën pjesë në hartimin e tyre, me rregullat e reja do duhet të tejkalohet shumica e problemeve ekzistuese.
“Kodi Zgjedhor duhet të ndryshohet sa më shpejt të jetë e mundur me qëllim që të dihet se kush do t’i monitorojë mediat sociale gjatë zgjedhjeve dhe, në përgjithësi, për të bërë një Kod Zgjedhor që është në hap me ndryshimet”, thekson drejtori i Agjencisë për Shërbime Mediatike Audio dhe Audiovizuale – ASHMAA, Zoran Trajçevski.
Në vitin 2023 ASHMAA përpiloi një Kod vullnetar të Sjelljes në hapësirën online gjatë zgjedhjeve, por atë e nënshkruan vetëm pesë parti politike dhe katër kandidatë të pavarur që morën pjesë në këto zgjedhje.
Në mungesë të një rregulloreje të tillë sjellja e aktorëve politikë në mediat sociale gjatë fushatave i lihet vullnetit të tyre të mirë. Ata në mënyrë të pavarur vendosin se sa para do të shpenzojnë për reklama dhe nëse do t’i respektojnë rregullat për një fushatë zgjedhore.
Prandaj, asnjë institucion nuk reagoi kur kandidati për kryetar të Qytetit të Shkupit filloi fushatën në Facebook që në muajin shtator para fillimit të fushatës për njollosjen e kundër kundërshtarit të tij, gjë që është e ndaluar nga Kodi Zgjedhor. As kur gjatë heshtjes zgjedhore u transmetuan reklamat me pagesë. Në të njëjtën kohë edhe vetë ministrat përdorën reklama me pagesë për promovim të drejtpërdrejtë politik – pa mbikëqyrje dhe pa kufizime.
